Dit artikel komt uit AD. Op NU.nl verschijnt dagelijks een selectie van de beste artikelen uit kranten en tijdschriften. Daar lees je hier Meer over.
Al sinds haar masterstudent reconstrueert Susanna van de Legemat in computermodellen hoe tektonische platen zich op het aardoppervlak bewegen. Tijdens haar studie vonden haar medestudenten de onderzoeksfase saai of saai, maar zij vond het erg leuk. Na zijn studie ging Van de Legemat verder als promovendus in de onderzoeksgroep van geoloog Duay van Hinsbergen aan de Universiteit Utrecht. Maar hij had nooit gedacht dat hij zo’n sensationele ontdekking zou doen tijdens het maken van zijn model. Hij kwam een voorheen onbekende tektonische plaat tegen. Geen kleintje, maar zo groot als een kwart van de Stille Oceaan.
Voor Van de Legemat zijn tektonische platen als oude bekenden. Ze hebben allemaal een naam en een respectabele leeftijd. Die oude heren en dames lopen met een snelheid van enkele centimeters per jaar over de aarde. De aarde heeft momenteel zeven grote tektonische platen, ook wel platen genoemd, en verschillende kleinere. Een belangrijk onderscheid is of een plaat zich onder land, een continentale plaat of onder water bevindt: een oceanische plaat.
Tegenwoordig is de Stille Oceaan bijna volledig bedekt door de Pacifische plaat. Maar een paar honderd miljoen jaar geleden was alles anders. Ongeveer 250 tot 210 miljoen jaar geleden was er een supercontinent op aarde: Pangea, omgeven door een superoceaan: Panthalassa (Panthalassa Grieks voor ‘hele zee’). Geologen hebben tientallen jaren geprobeerd erachter te komen hoe de verschillende tektonische platen onder die superoceaan de huidige Pacifische plaat vormden, nu de grootste plaat van de aarde.
Ze geven extra aandacht waar de platen elkaar raken of waar ze elkaar miljoenen jaren geleden raakten. Wees voorzichtig op die plaatsen. Dit zijn soms vulkanische gebieden en aardbevingen. Gedurende miljoenen jaren schuift een oceanische plaat soms volledig onder een continentale plaat. Dat proces heet subductie. Een plaat die naar beneden glijdt en vervolgens in de aardmantel zinkt. ‘Maar als er sprake is van subductie, worden de plakjes eraf geschoren, net als bij een kaasrasp. En sommige stukjes van dat gesteente blijven aan de oppervlakte bewaard’, zegt van de Legemat.
De wetenschapper wilde de beweging van platen ten zuiden en ten westen van de oude Panthalassa-oceaan onderzoeken, van Patagonië via Antarctica en Australië naar Japan. En een van de beroemde platen daar was Phoenix. Op Borneo hoopte hij met een kaasschaaf rotsen boven de aardkorst te vinden. Uit eerder onderzoek was bekend dat de rotsen daar moeten hebben gelegen sinds de tijd van subductie van de Phoenix-plaat.
En dus reisde hij in 2019 met een groep collega’s naar het Maleisische deel van Borneo. Gewapend met een boormachine en door rivieren wadend, reisden ze naar die rotsen. Er zijn ongeveer 200 monsters meegenomen naar Nederland. Toen kwam Corona. Het laboratorium is een tijdje gesloten. Maar eindelijk kon Van de Legemat de stenen goed bekijken. Met behulp van reststraling van het magnetische veld van de aarde kon hij bepalen waar en wanneer de rotsen zich vormden.
Toen de Utrechtse onderzoekers de steen in het magneetlab bestudeerden, waren ze verrast. Dit materiaal kan niet afkomstig zijn van de Phoenix-plaat. “De rotsen die we in Borneo hebben gevonden, zijn 135 miljoen jaar geleden gevormd op een plek verder naar het noorden.” En toen begonnen de wielen van Van de Lagemaat en zijn begeleider Duay van Hinsbergen te draaien. Omdat van Hinsbergen in eerdere studies ontdekte dat er destijds waarschijnlijk een onbekende tektonische plaat bestond. Hij nam het anders waar met gegevens van naschokken diep in de aarde.
Op basis van de nieuwe kennis die ze deelden, keerde Van de Legemat terug naar computers. Hij creëerde nieuwe modelplaten door ze over elkaar heen te bewegen en zag plotseling dat er een grote kloof was ontstaan tussen Zuid-China en Australië. En zo was het…
